Io. Baptistae de Marchettis
Dissertatio
Habita die 3. Novembris
1763.

Vicesimus sextus hic annus est, ex quo Veneti Senatus amplissimo munere honestatus, ad publice disceptandum ex hoc edito loco aggressus sum de illa philosophiae parte, quae contemplatur naturam eaque singula, quae ad ipsam pertinens et disciplina physica appellatur. Praeteritis annis eum, qui nobis ad interpretandum propositus est, magistrum et ducem ita sequebar, ita haerebam ipsius vestigiis ut, si quando ab eius itinere deflectere necesse esset, aut aegre aut timide certe facerem, veluti adolescens gubernator, qui ventorum impetum et scopulos veritus haud procul a littore discedens iter suum facit, sique discedendum aliquando sit, ut emergi possit a radiis, aut vix audet, aut metuens audet, viam statim pristinam recepturus. Sustulit tandem metum, vel minuit saltem usus, et exercitatio, quae nonnisi per aetatem comparantur, stimulos etiam addidere ad audendum gravium philosophorum exempla; evicit tandem aliorum successus, quapropter Aristotelem interpretaturus hoc anno atque eam praecipue philosophiae partem, quae omnium merito praestantissima reputatur, quae peculiarem amplectitur physicen, modo assequi coner mentem Stagyritae, nihil admodum sollicitus ero, quo pacto id faciam, procul a littoribus audenter abibo, in altum progrediar pelagus, neotericorum munitus praesidio, non eorum quidem, qui sivi in medium attulisse, praeclara visi sunt, modo attulerint nova fictasque ingenio dumtaxat hypotheses tamquam e tripode petita oracula venditarunt, sed eorum, qui inanem aversati disciplinam, nonnisi postquam diu multumque naturam perscrutati sunt experimentorumque, iactis antea veluti fundamentis, firmam stabilemque tum demum exstruere crediderunt philosophiam. Porro mihi facem praebebant iter ingredienti tenebricosum celeberrimi in re physica viri, qui non novitate allecti, sed unius ducti, studio

veritatis penetrare naturae adyta curaverunt, depromere inde ea quae deprehenderint, deprehensa denique mandare litteris ad posteritatem instruendam. Erunt hi Gallilaeus, Keplerus Deplerus, Gassendus, Wolfius, Sturmius, Hugenius, Isacus Newtonus praecipue erit vir praeclarissimus, cuius merita in mathesim et philosophiam donec erunt litterae manebunt sempiterna. Ut igitur ex latissimo spatio in angustum contraham orationem meam, ut meum consilium breviter vobis et luculenter exponam, illud habete, dicam hoc anno de rebus physicis singillatim ita secutus sequutus Aristotelem, ita neotericos, ut neutros secutus sequutus cupide videar, sed eam, quam sibi supra caetera quaerendam esse, arbitrari philosophus debet veritatem, hodierna autem exercitatione opus veluti delibabo, quae Aristoteles de coelo scripserit, quae sit optima philosophandi ratio, quae tandem de coelo recentiores philosophi senserint, prolaturus. Expositurus integra cum fide tradita a Philosopho de rebus superis atque coelestibus, puto viam hanc esse ineundam, ordine scilicet esse recensenda, praecipua ex iis quae apud ipsum leguntur in libris I et II De coelo, quare ex primo exordium capio, in quo haec potissima tractantur. Agitur nimirum de mundi perfectione, de coeli magnitudine, de mundi unitate deque ipsius aeternitate. Ad mundi perfectionem quod attinet, pronunciat ille mundum esse compagem rerum absolutissimam, confici autem cum primis ex simplicibus corporibus, quamobrem quot quaeque sint hec corpora prius declarat. Est autem in schola peripatetica tritum esse terram, aquam, aerem ignemque et praeter haec coelum, quod item simplex est. Tum ponit corpora omnia natura moveri, motum vero, ut vocant, localem triplicem esse, rectum, in orbem et ex utroque mixtum. Rursus cum motus simplex vel sit rectus, vel in orbem, ait inde

sequi, simplicem triplicem esse a medio, ad medium et circa medium. Quibus ita constitutis motum simplicem in orbem circumque tribuit coelo, elementis vero rectum simplicem. Probat deinde coelum elementis esse perfectius ac divinius, ex eo praesertim, quod motus in orbem circumlatus sit prior et perfectior recto, atque inter motus caeteros continuus et perpetuus. Addit, cum ex dictis constet, coelum circumferri motu orbico neque esse grave neque leve, cumque in coelo nulla sit gravitas et levitas, colligit nullam quoque esse in partibus singulis. Tum etiam ex eo, quod motui in orbem nihil sit contrarium, concludit coelum nec generationi et corruptioni, neque mutationi cuivis esse obnoxium. Transit inde ad coeli magnitudinem, quam finitam esse contendit. Tum denegat infinitatem magnitudinis elementis, statuitque corpus nullum naturale esse posse infinitum, neque extra coelum dari corpus ullum infinitum. Nunc ordo postulat ut indicem, quo pacto unicum esse mundum demonstret. Patet ex doctrina Philosophi, elementa, ex quibus constat rerum universitas, omnino tria esse: coelum supremum, terram infimam et corpus quod coelum inter et terram interiacet. Rursus liquet totidem pariter extare loca elementis ipsis respondentia, hoc est locum infimum, in quo terra subsistit, supremum, in quo est coelum, et medium, quod tenent corpora intermedia. Perspicuum insuper est, tribus ab Aristotele modis coelum accipi solere. Primum coelum corpus nuncupatur naturale, quod movetur in orbem, cuius peripheria circumscribuntur corpora caetera, clarius orbis extremitas. Deinde coelum dicitur orbis summum non modo, sed etiam expansum illud, in quo sidera veluti suspenduntur. Denique coeli nomine intelligitur quidquid coeli circumferentia comprehenditur atque ita coelum pro universitate habetur, et hoc pacto coelum

pro universo sumptum vult Aristoteles constare ex omni materia, ex omni corpore, extra ipsum nihil esse materiae, atque inde infert unicum esse coelum, unicum mundum. Postremo, reiectis antiquorum opinionibus asserentium mundum genitum esse, constituere conatur mundi aeternitatem. Haec Aristoteles de universa natura ad librum I De coelo. Persequamur nunc tradita ab ipso libro II de insigni corporeae huius universitatis parte, nimirum de coelo, de stellis, quarum locus coelum est, tum etiam de terra, quod circa eamdem coelum circumferatur motu orbico. Aggressus autem disputationem de coelo, eius contemplatur naturam, partes, sphaeras, figuram et motum. Commendat loco primo veterum sententias statuentium naturam coeli, quod ipsum perpetuo volvitur, sempiternam esse. Deinde, cum doceat coelum esse animal et corpus perfectissimum, dat ipsi positionis differentias, vult scilicet coelum sex motibus ferri, ante et pone, ad levam et ad dexteram, sursum et deorsum. Tum probat plures in coelo esse motus orbicos et plures sphaeras. Ita vero colligit ex eo, quod necesse sit esse generationem; generationem autem esse, quod oporteat quatuor existere elementa. Existunt tamen elementa quatuor. Nam necesse est extare terram et ignem. Ignis vero oportet enim, ut terra sit, terra tandem, cum debeat esse coelum quod in orbem torqueatur perpetuo circa ipsam. Post haec sphaericam figuram, quam omnium primam esse defendit, tribuit coelo. Rationem denique proponit ob quam coelum in plagam unam potius quam in aliam circumvolvatur, hoc est, moveatur antrorsum, quae eiusmodi est. Melius est hoc pacto coelum moveri. Eius praeterea motum definit esse aequabilem.

Haec excipit disputatio de stellarum natura, virtute, motu, figura atque ordine. Negat in primis stellarum naturam igneam esse aut illi similem, quam nacta sunt elementa, sed earum corpora non differre a materia reliqua coeli. Tum tamen et calorem ostendit gigni a motu sphaerarum attrito aere. Explicat inde quo pacto moveantur stellae, ad motum scilicet orbium solidorum atque universe constituit globosam esse astrorum figuram. Postremo de stellarum ordine animadvertit pauca, quae pertinent ad astronomicam, pauca, quae ad physicam contemplationem. Est, inquit, astronomi docere, ex stellis errantibus alias esse priores et superiores, alias inferiores et posteriores, quove intervallo planetae tum inter se, tum a stellis fixis distent. Physici autem munus est tradendi planetarum motus tarditate et celeritate esse dissimillimos. Hoc est, planetas superiores tardius ab ortu in occasum commeare motu proprio, citius autem diurno et communi contra planetas inferiores. Tandem expositis priscorum sententiis de terrae motu, quiete et figura, varia affert argumenta pro quiete terrae, conatur evincere eius figuram esse sphaericam deque ipsius magnitudine sentit cum quibusdam mathematicis, quorum iudicium est, terrae circuitum esse quadrigentorum millium stadiorum. Atque haec sunt eiusmodi, quae, sicut scriptum perlegi apud doctissimos homines, si comparentur cum iis, quae Aristotelis aevo tamquam principia adsumebantur, principiis iisdem satis respondent. Venio nunc ad alteram disceptationis partem, quae optimam disputandi rationem complectitur. Omnes ii, qui disputant, ad veritatem disputant, nisi ex illis sint, qui verborum solent ambagibus et argutiarum ineptiis circumvenire incautos atque laqueis veluti irretitos in suam sententiam pertrahere, a quibus

possint. Pugnant ii maxime inter se, ut quibus se committere debeat, plane ignoret, qui physicis disciplinis imbuendus est in tanta sententiarum varietate, quibus adhaereat in tam variis partium studiis, ut perlegenti omnium iudicia pateat, nomine solum ipsos convenire, hoc est singulos mechanicam profiteri philosophiam. Factum est tandem, supremo adiuvante Numine, nostris aetatibus, ut philosophi excitarentur, qui unius veritatis studio ducti et iuventutis optime instituendae amore, aditum ad optimam rationem disputandi nobis aperuerunt, qui neque tam multi, neque tam pauci sunt, quos omnes in vobis edocendis religiose sequar, ornatissimi adolescentes, eos mihi tamquam duces proponam, a quibus numquam discedam, tamquam praeceptores habebo, quibus parebo sedulus. Non ii sunt, qui, ut ait Baconus, recte posita ab antiquis convellant aut contemnant ea, quae recte afferuntur a novis; noverunt enim fieri magno cum detrimento philosophiae, cum eorum hypotheses potius sint antiquitatis et novitatis studia quam iudicia. Praeclare enim pergit idem Baconus non a temporum felicitate, quae res varia est, sed a lumine naturae et experientiae, quod aeternum est, petendam esse veritatem. Eliminanda igitur huiusmodi studia et videndum, ne intellectus ab illis ad consensum abripiatur. Optime igitur philosophatur qui solummodo veritatis amans, omni liber cupiditate contemplatur naturam, experimentis nititur ad instituendam argumentationem, non temere ab unaquaque re alteram colligit. Iuvat autem plurimum experimenta instrumentorum ratio, iuvat usus, iuvat rei geometricae facultas, ut Deus ille noster Plato geometriae imperitos a philosophiae aditis prohiberet. Ne putetis tamen ad naturam cognoscendam satis esse linearum, superficierum, corporum notitiam; altas enim ab iis leges naturae auctor consti

tuit, quae sunt a philosopho perdiscendae, si velit ab erroribus cavere. Dediscenda enim multa sunt quae mens imbiberit antequam aliqua discamus; habet enim animus praeiudicia quaedam quibus arridet facile, specie deceptus veritatis, inustaeque altum notae a pueritia aliquando delendae radicitus, priusquam inuras eas quae debent, neque illas, nisi longo usu comparatas. Decipimur specie recti, aiebat Poeta, quare videndum, ne statim adhaereamus temere, curandumque, ut stabilia ab infirmis, inania a solidis, incerta a certis seiungamus. Optimam philosophandi rationem etsi plures sapienter omnium videtur sapientissime exposuisse Henricus Pembertonus in Prooemio ad Newtonianam philosophiam, deprompsit depromsit ille quidem fere omnia a viro saepe laudato superius Bacono in Aphorismis suis. Hunc et alios secutus sequutus sum, ut ne videret ultro ipse velle praecepta de meo tradere, utque ea, quae praeciperem, sapientum niterentur philosophorum auctoritati, loca et scriptores indicavi; ingenui enim hominis esse arbitror, et a circulatoria iactatione (ut ait Fabius, Institutiones, libro II) alienum, meminisse eorum, quibus tamquam magistris usi sumus. Illud reliquum est, ut in medium proferamus, plurima, sumpta ex doctrina neotericorum, unde appareant perspicue quae modo posita sunt. Res quidem coelestes ipsorum si conferamus, cum rebus Aristotelis vel inviti demus oportet nostra patrumque nostrorum aetate novam quodammodo coeli faciem observationibus apparuisse, atque inde peramplam materiam novae coelestis physicae fuisse constitutam. Videamus, si placet, quomodo de coelo disputaverint recentiores. Corpora quae existunt omnia aut illustria sunt, aut obscura, aut diaphana. Primi generis corpora sunt Sol et stellae, secundi Terra et planetae, tertii vero tantum vastum spatium illud, quo respersa sidera intuemur. A genere postremo

exordio ducto quaeramus primum, plena ne sint spatia illa sideribus intercepta an inania, videlicet nulla ne sit materia, an ubique aliquid materiae eidem tribuendum. Nullam prorsus dedisse Aristotelem perperam affirmant complures. Materiam certe aliquam ea in regione, quae tum errantia, tum fixa sidera complectitur, inesse contendendum sit. Non sum tamen nescius novorum aliquos extare qui velint nihil ibi inesse materiae atque ita commodius explicari posse coelestia phaenomena arbitrantur. Quia vero istorum sententiae multa adversantur, iccirco sic nobis liceat philosophari. Naturae leges, quae servantur in terris, sunt item in coelis, quos intueri hominibus datum est observandae. Haec autem aequabilitas, quae in pulcherrimo hoc opere elucet, prorsus respondet sapientiae conditoris summi eiusque rationi breviter simpliciterque operandi. Doctrinam hanc inter caetera satis hoc unum declarat. Etenim quod luce terram lustrat eidemque tenebras offundit, ab eodem item coeli et planetae illustrantur obscuranturque. Modo vero planum est, corpora quaecumque infra Lunam sunt, si moveantur in orbem, ubi sui iuris sunt, nec ab alio externo detinentur corpore, ferri per lineam rectam atque ita discedere a centro motus sui. Idem usuvenire necesse est in coelesti regione. Sine controversia est planetas et cometas perpetuo moveri in orbem circumque. Ergo si ea in regione, in qua visuntur sidera, esset inane, planetae et cometae motu non veherentur orbico, sed proprium deserentes locum per lineam rectam commearent ad stellas fixas perque ipsas vagarentur. Dicet fortasse quispiam praesto esse vim gravitatis ad detinenda astra suis in orbibus, praeterea ut mutua fiat colligatio partesque adeo mundi serventur.

Neque vos, auditores optimi, latet, ex cuius iudicio id positum sit, scilicet ex sententia Isaacci Newtoni, cuius verba haec sunt: Omnino necesse est, ut spatia coelestia omnia materia sint vacua, in Opticis pag. 313, pag. autem 303: Vis gravitatis sursum tendit. Planetarum quidem et cometarum motus melius explicantur sine illa. Quandoquidem gravissimi huiusce philosophi verba attuli, eadem etiam intelligatis velim, quemadmodum interpretatus est eruditissimus Hugenius, ex cuius fortasse interpretatione apparebit, ex newtoniana opinione aliquid materiale coelo dandum esse. Putat is coelesti regioni omnem omnino materiam non denegasse Newtonum, sed tenuissimam tribuisse similem exempli causa bullulis, quas per parvulam arundinem, in cuius cavo sit aqua sapone imbuta, aut per manus inflexas instar arundinis efflant pueri. In huius igitur philosophi systemate agnoscenda esse videtur coelestis substantia a nostro aere supremo ad stellas usque inerrantes atque ipsas fusa, cuius tenuitas (ut ait P. Gassendius), puritas et pelluciditas sit ineffabilis. Sequitur, ut moneamus, materiam coelestium non dissimilis, sed eiusdem esse rationis atque materia corporum quae Lunae orbi subiciuntur. Ita docuere philosophi qui ante Aristotelem naturam venati sunt. Nullum autem interesse discrimen inter materiam coelestium et elementarium nostrorum comprobat primo vulgatissimum illud argumentum: res (si nulla cogat necessitas) non sunt multiplicandae. At quae necessitas per fidem vestram esse potest qua flagitante constitui debeat materiam coelestem ab elementari specie differre? Nisi fortasse illud idem, cuius causa in hanc Aristoteles ivit sententiam non quoque abriperet, hoc est, natura coeli et stellarum ingenerabilis et incorruptibilis. Tum vero receptum in scholis est, in quovis causarum genere

cum ad infinitum progrediendum non sit, deveniendum esse ad primam causam aliquam, sicut etiam Philosophus in Metaphysicis. Quaeso autem vos obtineri, ne hoc possit in genere causae, de qua est sermo, si coelestis et elementaris essent diversae rationis? Nequaquam. Nam materia non una esset, sed plures. Deinde, nonne coelestibus aeque atque corporibus nostris communia sunt adiuncta? In coelo inest quantitas, raritas, densitas, ut vere affirmant qui in rebus coelestibus notandis contemplandisque operam suam posuere. Elementaria item iisdem esse affecta, planum facit experientia. Demum, ut omittam alia complura, doctrina haec est consona Sacris litteris, in quibus habetur mundi opificem Deum in prima rerum procreatione secrevisse aquas quae erant supra firmamentum, ab iis qua sub firmamento erant. Ex quo sequitur corporum omnium unam esse materiam. Haec ubi de materia constituta sunt, pergendum ulterius est ac deinceps explanandum. Recentiorum iudicium de rebus coelestibus neoterici primum religiose coelestia perscrutati sic repererunt; multa in illis mutari viderique omnino nihil esse, quod in eodem statu permaneat; tum rerum abditarum in obscuritate naturae causas acriter vestigantes, multa sibi praesidia, in primis supellectilem magnam instrumentorum compararunt, his adiuti illuc tandem pervenerunt, ut intelligerent nullum extitisse, aut futurum corpus quod mutationi obnoxium non sit. Id autem ignoratum a priscis dixerimus non aliam ob causam rectius quam quod non tam coelestia ipsa corpora quam coelestium corporum motus dumtaxtat contemplati sunt. Enimvero mirum quantum subiecta sint variis (quemadmodum dici solet) alterationibus modis coelestia corpora! Quorsum Lunae ac caeterorum planetarum, qui a Sole collucent tantummodo ac Solis umbrae? Quorsum in Soli facie

lux qua purior, qua non leviter commaculata? Quorsum eclipses ecclipses quatuor planetarum, de quibus priscis temporibus nulla facta est mentio, quique circum Iovem vertuntur? Quorsum fasciae illae seu zonae, postquam Gallilaeus oculorum aciem amisit inventae, Iovem ipsum cingunt? At molestum esset singula persequi, ex quibus in hisce insignibus corporibus alterationem locum obtinere, perspicuum fieri omnino posset. Esse pariter in coelo locum generationi et corruptioni, quod mutationis genus omnium maximum merito dicitur, nonne satis demonstrant maculae illae quas Gallilaeus in Sole primus detexit observavitque eas et oriri et interire, complures observationes, quarum ope detectum est, Sole maculas produci et extingui, ac permultorum opiniones qui in vasto illo spatio cuncta generari corrumpique arbitrantur? At enim maculae, quae in Sole visuntur, procreantur in sublimi aere; aut fortassis quidam sunt planetae, qui sub aspectum veniunt, cum Solem obnubant, aut tubus opticus observationibus illudit. In iis, quae certissima reputantur in physicis, locum potissimum habent, quae nobis obiciuntur. Pro certo enim habetur apud physicos observatores rerum coelestium, in hoc non falli a ab tubo optico, cum maculae ubique terrarum videantur in Sole apparentes. Ex quo etiam constat plane maculas in sublimi aere non efformari, idque praeterea confirmat aequabilis ferme et menstruus eorumdem reditus. Urgent coeli stellarumque naturam mutationibus non esse obnoxiam. Nihil enim in coelis est quod alteri contrarium sit. Hinc Sol et stellae integram tuentur naturam quae ab orbe condito data illis est, ac stella nulla vel penitus extincta est vel modo imminuta. Physicis id genus respondemus hoc modo: in coelo (ut antea innuimus) est raritas et densitas, quae sibi adversantur.

Falsa igitur est istorum probandi ratio. Tum vero non negamus quod expendetur loco suo, stellas nec motu nec mole fuisse mutatas; dicimus tamen id ipsum affirmari posse de terra mutationum omnium sede. At mirabitur fortasse quispiam, me de insignibus hisce coelestibus corporibus ita locutum esse, sed, Dii boni, quam plurimae nobis innotescerent in hisce maximis corporibus similes mutationes, si ea ipsa propius conspici possent! Atque utinam de accretione sine aliqua dubitatione dicere possemus, cum non satis constet, an maculae illae ampliores evadant, propterea quia rarefiant, aut aliquo alio modo. Probant inde in coelestibus esse gravitatem atque in elementaribus, praesertim ex figura, conservatione, vertigine circa axem ac reditu planetarum. Constituunt tandem coelum fluidum esse, non solidum. Namque si coelum solidum esset, non possent cometae ultra planetarum regiones ascendere, quemadmodum ab astronomi visae visi sunt, nec siderum lumen demitti, nec coelum inferius a superiore rapi, neque tandem caetera, id genus phaenomena explicari, cum eorum cognitio habeatur dumtaxat ex constitutione orbium fluidorum. Nunc autem transeundum esset ad partes coeli. Sed opus cresceret in immensum, si sigillatim dicere de omnibus vellem. Pauca tantummodo attingam ex iis, quae plurima nuperis temporibus, quibus habentur, fida horologia ad tempus dimetiendum, exquisitae notitiae omnium partium coeli ad loca definienda, instrumenta optima ad observandum, innotuere. Perspexerunt enim recentiores coelestium corporum intervalla ad harmoniam inter se respondentia, stellarum cursus, magnitudines, progressus, longitudines, latitudines et alia multo certius quam antiqui dimetati sunt. In lactea via stellas

notarunt inerrantes eo numero qui definiri numquam poterit; tum errantes haud paucas, hoc est novos planetas circum Saturnum et Iovem; in Marte insuper, in Iove, in Sole maculas, nec non Solis, Iovis ac Veneris perpetuas vertigines circum axem. Ostendere Solem esse inquem, fixas stellas proxime accedere ad Solem, planetas haberi similes terrae. Ex iis atque aliis, quae afferri possent monuisse me satis opinor, recte ne an secus a ab novis reprehendatur Aristoteles. Quae cum ita sint, habetis iam ea quae Aristotelis libri De coelo complectuntur, qua via progrediendorum sit ad optime disputandum, quid tandem senserint de coelo eodem neoterici. Quapropter finem faciam, vosque principio enixe obtestabor, ut velitis in totum tempus attentas mihi praestare aures atque labores meos, quicumque futuri sint, benevolo animo recipere. Dixi.