Disputatio Angeli Schiavetti Canonici
Metaphysicae Professoris
Habita Kalendis Decembris 1761
Ad Studia Instauranda
in eum Aristotelis locum ex cap. I. Lib. I
Per experientiam ars et scientia hominibus procedunt.

Ex sede hac ad singularis cuiusdam doctrinae opinionem publico iudicio et testimonio commendata aliquando dicere tum cum semper iucundum putavi et ingenuo homini decorum, tum ipsam dicendi dignitatem locique amplitudinem sustinere atque tueri, visum numquam vel ex diuturna consuetudine satis explicatum et a sollicitudine quavis metuque amotum. Res enim per se fert ac muneris ratio, ut ea dicantur, quae eximiam nescio quam eruditionem prae se ferant, quae sententiarum ubertatem, quae praestantiam, quae ornatum etiam et suavitatem, quae admirabilem denique continuationem seriemque rerum, ut iam aliae ex aliis et omnes inter se connexae atque aptae videantur. Ipsa porro dicendi initia quae e satis longo intervallo in diem hanc incidunt pro Triumvirum consilio, illam animi curam molestamque cogitationem adeo stimulant et augent, ut pene intermissionis poenitent quae actionem consecuta. Neque enim fortasse quemadmodum agri aliquamdiu feriati uberiores fiunt, ita et ingenia, quae si minus cessatione franguntur, aut torpent a pristina certe consuetudine, atque exercitatione ita abstrahuntur, ut ad eam quidem repetendam moram aliquam tandem iniectam sentiamus et quasi tarditatem. Huc accedit auspicato esse exordiendum; vel, si mavis dicere, ita exordiendum, ut solemnis dies haec optimis in reliquum tempus auspiciis consecrata videatur. Id vero quanti laboris sit atque operae (de me ipso nimirum loquor) is facile intelliget, qui tantisper cogitet, quibus de rebus et coram quibus dicendum denique sit. Res ipsae une per se latentes et abstrusae, quippe quae ex ea metaphysicae parte petitae, quae adeuntem quemque vel maxime ingenio praeditum deterreat, sive quam late pateat, spectemus, sive quo tendat. Ontologiam intelligo, cui veritas ipsa proposita, quam indaget; veritas, inquam quae eo loci evecta, quo mens nonnisi supra semet elata connitatur. Auditores iam vero qui de more convenerint, ipsi novistis, si vos quidem ipsos novistis. Amens plane sit qui sapientissimum singulorum iudicium non magnopere formidet; sed audacter dicendum, seu potius alacri animo et ad dissimulandum timorem evecto. Iuverit porro ad ineundam viam Aristotele duce uti, cuius ingenii solertia et acumen cum in ceteris sane, tum vero in hoc ipso, in quo versor, argumento mirum in modum elucet. Neque vero longius abeo, sed ab ipso capite primo libro I Metaphysicorum sententiam mihi sumo, cui vacem, praesertim cum advertam illam quidem ei plane convenire, quae ultro occurrit capite pariter primo libro I Posteriorum quem lubet pro se nata, postrema veluti manu admota, interpretando dimittere. Iam enim haec philosophiae pars, quae metaphysicae quidem accesserat, novo societatis foedere arti criticae adicitur, quasi per se inops adminiculi indigeat, quo innixa demum consistat. Per experientiam ars et scientia hominibus procedunt ait priore loco, altero vero principia

aut per experientiam comperta aut per inductionem. Id ipsum novum fortasse cuipiam fuerit et quodammodo insolens, cum scientia quidem a principiis pendeat quae communia comprehendunt, experientia autem sensibus nitatur qui singula attingunt. Quod si sensus rursus de re non adocent, cur sit, quid tandem potest ipsis esse cum scientia commune? Certe Philosophus hoc ipso capitulo I Metaphysicorum nullum, inquit, sensum sapientiam esse existimamus. Idem igitur ita expedire aggredior, ut aristotelici effati consilium rationemve primum expendam, deinde commonstrem, nihil constitui potuisse aut cogitavi ad comparandam scientiam accommodatius. Vos accurate, attendite et si alicubi nutare videar, nutantem sapientia vestra et humanitate regite ac sustinete. Ea est humanae mentis atque indita vis veritatis exquirendae, ut pedetentim ac veluti per gradus eam quidem veneretur, neque ante quidpiam scientia comprehendat, quo se applicuerit, quam communia quaedam principia sibi comparavit, quibus contemplando, hoc est, aliud ex alio inferendo utatur. Igitur quae principiorum origo est, eadem et scientiae est. Principia vero experientia constant, haec deinceps singulorum animadversione quam inductionem appellant. Quod si singula sane per sensus explorata, sensus demum fuerit, quid primum quo ad extremum referatur quicquid in quaestionem venit. Ita nempe philosophando procedimus. Ex sensu, qui nobis quidem natura insitus, memoria gignitur. Haec etenim in nobis fit, ubi imaginatio atque adeo mens ipsa rei alicuius sensus perceptae speciem ac veluti imaginem repetit et redintegrat. Ubi plures earumdem rerum species menti ipsimet exhibentur, memoria elicitur, quae in plures item quodammodo scinditur atque adeo vertitur. Hae collatae inter se ratione similitudinis, quam invicem servant, experientiam pariunt. Rursus similitudo haec ipsa ex aliis ad alia pariter singula traducitur et, comparatione instituta, in iisdem diligenter exquiritur. Quod si intellectus animadvertat, illam sane singulis aeque inesse, a singulis postremo avellit et abducit, atque universum qui confingit et fabricatur, quod est principium vel artis, si sit περὶ γένεσιν vel scientiae, si referatur ad τὸ ὂν, hoc est, ad id quod est, ut dicitur libro II Posteriorum et capitulo 2 et libro I Metaphysicorum, capitulo 1. Lubet id apposito exemplo, ut quidem soleo, illustrare. Sensu mihi constat, hominem hunc, item illum, rursus alium ali atque nutriri. Num hoc ipsum in reliquis fiat, etiam atque etiam exploro, donec manu teneam, hoc est, experientia, hominum quemcumque cibum sumere atque hinc adolescere et conservari. Pergo porro atque iisdem sensibus quasi ducibus speculor, utrum idem in equo contingat, bove, leone, et usque eo quidem progredior quo ad iterum mihi exploratum, quodvis animal ore cibum capessere quo alatur et sustentatur. Neque vero hic consisto, sed per varias plantarum herbarumque formas sensibus iam ipsis praeuntibus percurro, dum experientia denique colligo,

singulas ali et universas tenui quodam terrae succo radices circum multiplici lapsu serpentes subeunte. Tandem confero inter se hominem, animal, plantam, herbam, et in quo singula haec plane conveniant, perscrutor; convenire autem in communi quodam vitae genere cum deprehendam, universim concludo fidenterque affirmo, quodvis vivens ali atque nutriri. Ecce tibi commune naturalis scientias principium. Aristoteles allato loco ex Metaphysicis libris exemplum de Callia proponit bile aut febri laborante, qui certo remedio convaluerit, quod idem et Socrati et pluribus aliis singillatim profuisse saepius compertum. Ex his facile apparet tres esse in homine facultates mutuam sibi operam praestantes, sensum videlicet, memoriam seu phantasiam, demum rationem seu intellectum. Singulae in societatem veniunt atque iuncto veluti foedere subsidia pro se quaeque suppeditant ad principiorum notitiam comparandam. Aristoteles porro experientiae solummodo meminit, quia experientia quidem tria illa sibi asciscit, sensum primum, qui praeeat et singula lustret, memoriam deinde, quae comitetur et lustrata retineat, intellectum demum, qui consequatur et retenta diligenter expendat, eo sane consilio, ut commune quid inde constituat, quo tamquam ad principium seu artes seu scientiae revocentur. Quae cum ita sint, scientia proxime a principiis repeti debet, minus prope ab experientia, unde principia; remotius vero seu a memoria, seu a sensibus, a quibus inchoandum, et experientia ipsa ducenda. Experientiam ergo Philosophus ubi attingit, non id hercle innuit quod scientiae propinquum est, praecipuum tamen quid affert, quo scientia ipsa subnixa cohaeret. Atque en discrimen quod belluas inter et hominem interest. Etenim ille etsi sensu pollent et earum etiam nonnulle reminiscendi vi, de qua Maximus Tyrius dissertatione 40: scientiam tamen assequi numquam possint, quae non solum recordandi facultate constat, verum etiam collatione earum rerum quarum recordamur, quod rationis unius opus est. Videlicet non tam sensu quam per sensum principia comparamus, cui obiectam speciem, nisi animus excipiat eidemque vacet, nequicquam inde ad ipsamet rimanda excitemur. Quamobrem sensus per se ad scientiam ineptus, quo pacto intelligendus est ille Philosophi locus, quem a principio recensui. Haec dum disputo, nolim, quempiam vestrum opinari experientiam principiorum germanam causa esse et quae propria causa dicitur. Etenim quae verae causae sunt, cum iis copulatae sunt quae inde gignuntur, et vero sensus seu experientia esto praestent nobisque impertiant, ut principia nobismet colluceant, seu potius palam fiant, principiis certe quidem nihil admodum conferunt, ut constituantur, et sint. Illa luce per se donata, illustria, perspicua, verbo suapte natura nota. Quemadmodum oculo coecutienti si aspectus restituatur, non dies quidem adducitur, qui iam exortus, sed oculus veluti instruitur paraturve cui dies ipse illucescat; ita intellectui forte hebes

centi atque inscitia laboranti experientia quodammodo medetur et opitulatur eumdemque recreat et confirmat, ut principia ex se clarissima deprehendere facilius possit propriusve intueri. Hinc videtis minus scite nobis occurri, cum ex Philosopho libro VIII Topicorum obicitur, uti sub ipsum initium memini experientiam singularium esse, si horum quidem sensus est, quo illa utitur tamquam instrumento atque iccirco eamdem a principiis longius abesse, quae communia. Primum enim non ea plane proportio efflagitanda quae deprehendi solet inter id unde quidpiam ortum et id ipsum quod denique ortum, sed, satis est, ut ratio quaedam insit quamobrem alterum ad alterum referatur. Deinde experimentum non omnino singularium est, sed medium quid iudicium inter singularis enunciati et communis principii. Neque enim rei addictum uni, ut sane illud, neque omnium rursus aut infinite manans, cuiusmodi hoc quidem est, sed fere plurium. Quod si ab extremo uno ad alterum progressio non fit nisi per ea quae interiecta, experimentum profecto veluti gradus fuerit a singulis, quae sensu percipimus, ad principia, atque ideo ad scientiam quam intellectu comprehendimus. Demum experimenta venentur singula per me licet et circumspiciant, non tamen hinc arduum est ac difficile universa colligere, dummodo omnia quaeque diligenter attendantur quae in singulis rimandis occurrere. Quicquid enim demum est, iccirco sua sponte et per se seu patitur, sed qui molitur multisve mutationibus obnoxium, quia ita natura comparatum, inque eo rerum genere constitutum. Igitur quamdiu in re quaque, quam noviter lustro et expendo, eadem ratio vigeat quae primum insita idemque ordo constet et status idem, tamdiu eaedem muneris functiones cohaereant eaedemque vicissitudines recurrant, ut propterea non sit cur negem rem ita esse universim, quemadmodum singulatim comperio. Itaque valde sapienter et considerate Aristoteles libro I Posteriorum, capitulo 23: Fieri non potest, inquit, ut universalia aliauniversalia percipiantur, nisi per inductionem. Et accommodatius adhuc ad rem nostram concludit libro I Posteriorum, capitulo 31: Quocirca cuiusque principia tradere experientiae est. Genuina haec est et quasi sua sponte enascens aristotelicae sententiae interpretatio, hoc est, ad eiusdem Philosophi institutum apposita. Utrum vero eadem ad veritatem etiam accommodata, in dubius iis venerit, qui platonicorum praesertim doctrinam profitentur de sensuum imbecillitate conquesti. Verum enim vero (alterum aggredior, quod proposui) quis umquam tam hebes et obtusus, quin imo bardus aeque ac pecus, qui pro certo id non habeat quod oculis videt, aure audit sua, naribus olfacit, gustat lingua, ipsemet denique tangit? Huc belle cadit illud Protei ad Menelaum apud Lucianum Dialogorum IV: Cuinam, inquit, alteri credes, qui tuis ipsius oculis non credis?. Aiunt sensus nobis tributos, ut eorum quasi ductu servandae vitae prospiceremus, eorum iam plane conscii, quae nocitura nobis essent, aut contra profutura. Quod eleganter pro more suo Cicero expressit libro II De natura deorum. Atqui certe cum hominis vita intelligentia atque ratione in primis contineatur, cur non dicamus, eo quoque

consilio, et quidem potissimo sensus nobis inditos, ut eorum opera ad veritatem rerum rimandam uteremur? Certe quidem cum immotis naturae legibus constitutum illud sit, ut cum externa quaeque sensus pulsent, tum sensus ipsi eam impulsionem excipiant, quam affectio animi quaedam consequatur, si eorum alterutrum fraudem perpetuo commoliretur, providentius multo consultum corpori fuisset quam animo, cui miserius nihil quam falsum atque error. Neque vero illud contendo, sensus per se veritati quodammodo affines, ratione ipsa abiecta, quae ipsosmet pro re ac tempore moderetur, facultas utraque, sancita quasi pactione, conferre una debet quicquid sibi opus est atque altera alteri praesto esse. Nam sensui uni si fidem adiungimus, bipedalem solem cum Epicuro putemus, sin autem rationi uni, motum cum Zenone a natura tollamus. Ex quo fit, ut scientia non tam mentis dicatur esse quam hominis, quippe quae a sensu simul pendet et intellectu, ex quibus homo constat; de qua re Philosophus contextu praesertim 64 libro I De anima. Illud aio non satis constare, cur sensus quidem in iis consulendi, quae nobis accommodata sint, vel minus, non iis item, quae vera vel falsa. An modo integri et valentes, impediti modo et vitiati? Seu nihil intererit, ancipiti nos animo esse, si quid obviam fiat, quod iucundum videatur aut contra molestum? Igitur iam pone, quempiam, stricto gladio, te insequi seu iactare minas, periculum intendere, verbera intentare. Tu quidem celeri fuga tibi consulis, ut vix prae nimia cura ex imo pectore spiritum ducas. Verum quid est quod tantopere angaris? Fortasse sensus fallunt: nemo fortasse tibi intensus, insectatur nemo, nemo minatur aut terret. Ridiculus plane videar, si te ita compellem, atque timore perculsum erigere velim. Noctem potius, oriente Sole, suspiceris, quam temet falli aut illudi. Idem porro contra falli antumes, si quid se tibi sistat sensu accurate compertum quo ad scientiam uti possis aut veritatem? Aristoteles sane libro VIII Physicorum, capitulo 22 et 26 eos qui relicto sensu rationem in iis querant quae sensu percipi possunt, ἀῤῥωσία τῆς διανοίας, hoc est, infirmitate iudicii laborare universe monet. Plato quidem eam passim memorat comparandae scientiae rationem, quae mentis unius videtur esse, quippe qui scientiam ipsam reminiscentiam denique contineri docet, verum non plane sensus propterea amandat, quorum opera item monet, nos sane amissas ex corporis contagione rerum notitias quasi instaurare et recipere. Quod si Aristoteles ipse aliquando tradit, solius intellectus esse principia cognoscere quibus scientiam demum comprehendi non semel commemoravi, non iccirco sensum removet instituti oblitus traditaeque doctrinae, sed alterum ab altero in eo discriminant, quod ille universa assequitur, cuiusmodi principia sunt, hic contra singula percipit. Ceterum universa ipsa ex deprehensa singulorum similitudine constare aperte edocet libro I De anima, capitulo 1, cum ait: Commune quid aut nihil esse, aut esse posterius. Hoc est, ex singulis deinceps effictum.

At enim principia vulgo perhibentur natura nota perinde quasi nobiscum nata seu congenita, etiamsi non statim eluceant. Quis enim umquam memoria repetat, quando illa primum didicerit. In hoc sibi maxime plaudunt neque satis attendunt, quae distinctio sit inter ea quae cognoscuntur et cognoscendi potestatem. Haec sane nobiscum nascitur, atque deinceps citra ullam institutionem sese exerit, ubi primum sensus iniuncto sibi a natura munere fungi possunt. Eadem aeque apta ad quaeque noscenda, non tamen eodem modo; nam principia quidem per se noscuntur, quae vero hinc ducta vel effecta, per aliud, quod prius sit, hoc est, per principia. Nempe intellectus ita se habet ad ea quae cognosci queunt, quemadmodum oculus ad ea quae videri. Ut enim mens est quasi oculus animae, ita oculus est veluti mens corporis. Iam porro quae inest in oculo facultas, ita pene dixerim , dispescitur, ut colores cernat quidem luce intercedere, lucem vero ipsam sola aspectus conversione. Ita prorsus quae insita intellectui virtus ea est, ut quod effectum est, per principia causasve contempletur, principia autem ipsa, re media nulla, simplici quodam intuitu. Principia igitur si quid peculiare habent, in quo ceteris praestent, quae intellectui aeque parata, illud est, quod eidem per se elucent, secus atque cetera, non quod per se innata. Iam enim cum Aristotele libro III De anima intellectum recte compares vel cum sensu, qui facultate sane praeditus quidvis excipiendi quod extrinsecus obicitur, excipit tamen per se re vera nihil, vel cum tabula quadam nuda, quae penicillo nondum admoto, nihil depictum exhibet effectumve, exhibere tamen quaecumque potest, si pictoris opera et industria accedat vel demum cum materia, ex qua fit quicquid fieri imagineris, nihil tamen eorum re ipsa est quae fiunt. Dempta igitur facultate noscendi omnia quae velis, nihil reliquum intellectui fuerit quo intimum insitumve dicas. Quod si ibidem Philosophus eumdem ait esse quodammodo universa, notiones spectant quas assequi potest, sensibus, usu atque experientia quasi administris; quemadmodum plane non inepte dixeris materiam omnia esse, non quidem re, sed potestate. Quid quod facultas ipsa, qua intellectus primum donatus, vel in principiis venantis deprehendendisque praepedita aliquando est, et quadamtenus vitiata seu cupiditate, si quid agendum sit ex virtute seu errore, si quid scite contemplandum, ut propterea adventitio habitu indigeat quo veluti praesidio quodam muniatur et integretur, ut advertit Aristoteles libro II Posteriorum, capitulo ultimo et libro VI Ethicorum, capitulo 6 et 7. Heraclitus sane aliique ipsum omnium principiorum primum "Fieri non potest, ut idem simul sit et non sit", quo scientiae omnes, ut ita dicam, revehuntur, inficiari ausi sunt et evertere, contra quod disputat Philosophus ipse libro IV Methaphysicorum. De moribus rursus plures inveneris, qui ab eo deflexere, quod natura pulcrum et decorum est, pravis animi motionibus impulsi et incitati. Nam Lacedaemoniis Lacaedemoniis quidem haudquaquam visum turpe est furari modo astu id fieret, ut refert Agellius libro II, capitulo 8;

Scythis caedes et homicidia placuerunt, teste Plinio libro VI, capitulo 17, Persis cum filiabus, sororibus, matribus ipsis commisceri fas fuit, uti memorat Athenaeus Athaeneus libro V. Igitur ut totam generis huius rationem concludam, si intellectus oculo ipso infirmior, cuius naturalis facultas, de qua modo memini, integra per se est et perfecta, ut nihil opus ei sit unde iuventur, si intellectus, inquam, oculo imbecillior, insitam seu potius innatam communem eorum notionem habuerit, quae intelligi queunt, cum non habeat ille speciem eorum quae videri? Sed cum multa dixisse videor pro argumenti ratione, tum vero multa videntur reliqua, que adiciam. Pergo ne igitur porro? Hanc saltem pro summa benevolentia, quam mihi vix mediocriter disserenti praestitisti, gratiam persolvo, ut vos denique molestia levem quam me vobis metipsis exhibuisse imbecillitatis meae conscius intelligo.